‘Biz her şeyiz’ Diyanet’in işleri

Bu yazıda, 2021 yılında iletişim Yayınları arasında çıkan, Sayın Burcu KARAKAŞ’ın eseri “Biz Her Şeyiz” Diyanet’in İşleri adlı kitabı ele almak istiyorum.

“Diyanet İşleri Başkanlığı, Cumhuriyet tarihinin en tartışmalı kurumlarından biri. Kurulduğu günden bu yana farklı tartışmaların odağında olan Diyanet, Türkiye’nin değişen siyasi  ikliminin de etkisiyle özellikle 2010’dan bu yana gündemden düşmüyor. Diyanetin toplumsal ve siyasal süreçlerde üstlendiği rolün giderek güçlendiği ise tartışılmayacak kadar âşikâr” diyerek  eserinin yazımına başlayan Sn. Burcu KARAKAŞ, kitabının nasıl ortaya çıktığını da şöyle açıklıyor:

“Bir gazeteci olarak,

* “Diyanet İşleri Başkanlığı nasıl oldu da bu konuma geldi?” sorusu kadar,

* “Diyanet eriştiği ayrıcalıklı konumda nasıl çalışmalar yapıyor?” da, uzun süredir kafamı kurcalayan ve bende merak uyandıran sorulardan biriydi. Dolayısıyla bu kitap öncelikle kişisel merakımı giderme arzusuyla ortaya çıktı”.

BU KİTAPTA NELER VAR?

Ülkemizin gündemini oluşturan büyük resimden “Diyanet İşleri Başkanlığı’na dair anlamlı bir kesit sunulan” kitapta;

“– Kamusal ve siyasi alanın vazgeçilmez aktörlerinden birine dönüş(türül)en Diyanet İşleri Başkanlığı’nın yaptığı harcamaları(s.37-58),

– Türkiye Diyanet Vakfı’nın çalışmalarını(s.58-69),

– Diyanet’in aile, kadın, çocuk ve gençlere yönelik geliştirdiği faaliyetleri(s.71-205),

– Kamu kurum ve kuruluşlarıyla imzaladığı işbirliği protokollerine dayanarak ürettiği politikaları,

– İmzalanan protokollere açılan davaları,

– Kendine ait medya araçlarıyla topluma ilettiği mesajları(s.207-250)” bulacaksınız.

Kitabın kapanış bölümünde, Sn. Burcu Karakaş’ın,

– Eski Diyanet İşleri Başkanı Prof.Dr. Ali Bardakoğlu ile  yaptığı söyleşi, “Diyanetin eleştirisi, din eleştirisi değildir” başlığıyla yer alıyor(s.251-258).

Sn. Burcu Karakaş, Diyanet’in, “Kadın” ve “Aile” çalışmalarının ayrı birer bölüm değil, “aynı başlık altında yer almasının nedenini” ise şöyle açıklamaktadır:

“Diyanet’in kadın ve aileyi çoğu zaman birlikte değerlendirmesinden, yani aslında kadını, aile içinde konumlandırdığı için ikisi arasında özellikle ayrıma gitmemesinden kaynaklanıyor.”(s.8)

DİYANET VE İKTİDAR PARTİSİ HAKKINDA İKİ DEĞERLENDİRME

Sn. Burcu Karakaş bu konuda, Prof.Dr. Rıdvan AKIN ile Dr. Ceren LORD’un görüşlerini kitabında kısaca şöyle örnekliyor:

Cumhurbaşkanı Tayyip Erdoğan, başbakanlığının ikinci döneminden itibaren, Diyanet İşleri Başkanlığı’nı (DİB) öne çıkartmaya, programlara davet etmeye başladı. Özellikle Fethullah Gülen cemaatiyle iktidarın ters düşmeye başladığı 2010’dan itibaren Diyanet’e verilen önem arttı. Zaman içinde Diyanet, “si­yasal İslamcı kimlik inşasının önemli araçlarından” biri haline geldi.

Prof. Dr. Rıdvan Akın, AKP’nin 2007 sonrasındaki hamlele­rini bir siyasi partinin olağan icraatları olarak yorumlamanın zor olduğunu belirterek, partinin devletleştiğini söyler. Akın’a göre, günümüz Türkiyesi’nde,

* AK Parti iktidarının hem meşrulaştırılması,

* Hem de siyasal gücün konsolidasyonu Diyanet üzerinden yürütülüyor.

* Bu bağlamda Diyanet, yeni devletin ideolojik hegemonya aygıtına dönüştürülmüştür.

AKP iktida­rı döneminde, Diyanet haricinde devlet kurumlarının hemen hepsinin yürütme lehine güç kaybedip gerilediğini savunan Prof.Dr. Rıdvan Akın,

– Diyanet İşleri Başkanı’nın kamusal alandaki görüntüsüy­le Meşrutiyet döneminin Şeyhülislamı rolünü üstlenmiş gibi göründüğünü,

– Siyasi iktidarın dinsel politikalarından sorumlu bir aktör rolünü oynar hale geldiğini ve

– Bu durumun yasalarla çeliştiğini ifade eder(s.29).

Dr. Ceren Lord ise Diyanet’in sadece siyasal iktidarlar tarafından kullanılan bir araç değil, aynı zamanda sahip olduğu tarihsel ajandasını yaşama geçirmek üzere bulunduğu koşullara uyum sağlayan devletin diğer aygıtlarından farklı, özgün bir kurum olarak düşünülebileceğini, dolayısıyla genişleyen etki alanının sadece AKP dönemine ait yeni bir olgu olarak düşünülmemesi ve tarihsel süreklilik içersinde değerlendirilmesi gerektiğini savunur. Ceren Lord’a göre, Diyanet’in ve dinî altyapının kurumsal olarak genişlemesi her ne kadar iktidarın Diyanet’i kullandığı ve kurumun devlet politikasının uygulanması şeklinde yorumlansa da, bu değerlendirme tek başına eksik kalıyor: Diyanet, kendi gündemini sürdürmek için iktidarın yarattığı fırsatlardan yararlanıyor ve yetki alanını artırırken din konusunda tekel olma konumunu güçlendiriyor.

Darbe girişiminden sonra Diyanet işleri Başkanlığı, Din İş­leri Yüksek Kurulu’na bağlı İnanç ve Dinî Oluşumlar Ko­misyonu tarafından hazırlanan ve basına sızdırılan “Türki­ye’deki Dinî-Sosyal Teşekküller, Geleneksel Dinî-Kültürel Oluşumlar ve Yeni Dinî Akımlar” başlıklı raporda, “Devle­te ve onun din politikalarına duyulan büyük kuşku, toplum­da kabul görmüş olan cemaat yapılarını güçlendirdi,” den­dikten sonra, cemaatlerin nasıl da okul, şirket ve holdingler vasıtasıyla rant kapısına dönüştüğü hatırlatılıyor. Tür- kiye’nin bir an önce “Tekke ve Zaviyeler Kanunu” ile yasak­ladığı dinî yapıları yasallaştıracak çözümler üretilmesi önerisinde bulunulan raporda, cemaatlerin birer başlık altında ayrıntılı olarak incelendiğini görüyoruz. Rapor, Diyanet’in 15 Temmuz darbe girişiminden sonra işbirliği yapılabilecek cemaatleri listelediği ve tamamını “fişlediği” bir çalışma ola­rak görülebilir. Diyanet, darbe girişiminden sonra din ala­nında tekel olma yolunda attığı adımları şıklaştırsa da, 2016 yılından çok önce genişlemeye başlayan yetki alanıyla kamusal hayatta söz sahibi olmaya başlamıştı.(s.29-31)

DİYANETİN TARİHÇESİ

* 1924 yılında kurulan “Diyanet İşleri Reisliği”nin görevi,

– “İslâm dininin itikat ve ibadet alanıyla ilgili işleri yürütmek

– Ve dinî kurumları idare etmek” idi.

* 1935 yılında teşkilat ka­nunu çıktı.

* 1950 yılında kurumun ismi, “Diyanet İşleri Başkanlığı” olarak değiştirildi.

* 1965 yılında “Diyanet İşleri Baş­kanlığı Kuruluş ve Görevleri Hakkındaki 633 Sayılı Kanun”, kabul edildi.

* 2010 yılında getirilen yasal düzenlemeyle,

 – Baş­kanlık genel müdürlük seviyesinden müsteşarlık seviyesine yükseldi.

– Aynı zamanda birçok dinî hizmetin önündeki engeller kalktı ve iki sürekli kurula ilaveten 9’u genel müdür­lük seviyesinde 14 hizmet birimi kuruldu.

– Diyanet personelinin özlük hakları iyileştirildi.

– Diyanet, kendi medya kuruluşlarını kurma fırsatı elde etti.

– 2010’dan sonra uluslararası faaliyet alanı gün geçtikçe genişledi.

* 2017 yılında İl Ve İlçe Müf­tülüklerine EVLENDİRME MEMURLUĞU GÖREVİ VE YETKİSİ verildi(s.31).

“Camiler ve Din Görevlileri Haftası Programı” kapsamın­da din görevlilerini Cumhurbaşkanlığı Külliyesi’nde misafir eden Erdoğan, “Maalesef toplumun belli bir kesimi, Diya­net İşleri Başkanlığımızın görev alanının sadece cami ile sı­nırlı olduğunu düşünüyor,” dedi ve aslında Diyanet’in insa­ni yardım çalışmalarından eğitim ve irşat faaliyetlerine ka­dar çok önemli roller üstlendiğini söyledi. Diyanet’in,

– Ka­musal hayatın her alanında görev ve yetkilerinin arttığı doğ­ru.

– Cami dışı din hizmetlerinin önünün açılmasıyla, faaliyetleri de artmaya başladı.

* 2018 yılında Cumhurbaşkanlığı’na bağlanan kurumun,

– Başta Aile ve Sosyal Politikalar Ba­kanlığı,

– Adalet Bakanlığı,

– Sağlık Bakanlığı,

– Gençlik ve Spor Bakanlığı olmak üzere kamu kurumlarıyla imzaladığı işbirligi protokolleri çoğalıyor.

– Diyanet işleri Başkanlığı tarafın­dan hazırlanan stratejik planlarda, toplumsal sorunların çö­zümüne katkı sunmak bir sorumluluk olarak tanımlanıyor.

– 2019 yılında düzenlenen “6. Din Şurası: Sosyokültürel Değişim ve Din Hizmetleri” toplantısından çıkan kararlar, sorumluluk alanlarından bahsediyor(s.31-32).

• Sosyokültürel değişimin en fazla etkilediği alanlardan biri ailed Her geçen gün evliliklerin ve aile başına dü­şen çocuk sayısının azalması, aile içi şiddet, boşanmış ve parçalanmış aileler gerçeği bunun en açık göstergesi­dir. Başkanlık, gerek yurtiçi ve yurtdışı irşad faaliyetle­riyle gerekse de yazılı ve görsel yayınlarla aile kurumunun güçlendirilmesine yönelik sağladığı katkıları artırmalıdır.
• Aile, toplumun temel taşıdır. Bundan dolayı İslâm; nes­li, dolayısıyla aileyi, korunması zaruri olan beş unsurdan biri olarak saymıştır. Aileyi ve aile değerlerini tah­rip eden her türlü anlayış, yönelim ve sapkın söylemler, değerlerine bağlı insanımız arasında hiçbir zaman karşılık bulamayacaktır. Dine, fıtrata, ahlâka ve toplumsal değerlere aykırı olan ve bunu ifsad eden söz konusu anlayışlara karşı Başkanlık, paydaş kurum ve kuruluşlarla işbirliğini artırarak faaliyetlerini devam ettirmelidir.
• Başta gençlere yönelik olmak üzere inanç karşıtı akım­lara karşı uyaran ve onlara verilecek cevapları içeren ya­zılı, görsel ve dijital yayınlar hazırlanmalı; bu metinler söz konusu akımları doğuran felsefî, tarihsel ve kültürel arka planı da ortaya koyucu nitelikte olmalıdır.
• Çocuklara yönelik basılı, sesli, görüntülü ve dijital yayınlarda dinî ve millî değerleri benimsetici politikalar daha da geliştirilmeli, çocuk psikolojisi dikkate alına­rak hiçbir yayın türünde yabancılaştırıcı, fıtrata aykırı temalara ve şiddeti özendirici unsurlara yer verilmeme­lidir(s.32).

DİYANET, KAMUSAL ALANI DÜZENLEME YÖNÜNDE artan rolü ile

– Milli Eğitim Bakanlığı,

– Aile Bakanlığı ve

– Gençlik ve Spor Bakanlığı’nın yetkilerini paylaşan bir kuruluş haline geldi.

Gündemden düşmeyen bütçesinin en şişkin kalemini, personel giderleri oluşturuyor. Diyanet kadrosunun her geçen gün büyümesinin nedenlerinden biri, dinî eğitim görenlere iş alanı yaratma ihtiyacından da doğuyor. Milli Eğitim Ba­kanlığı Yurt Dışı Lisansüstü Öğrenim Bursluluk Programı (YLSY) için 2019 yılında,

– Milli Eğitim Bakanlığı’na 6,

– Diya­net İşleri Başkanlığı’na ise 49 kontenjan ayrıldı.

Bu karar, YLSY bursları kapsamında Diyanetin ilk kez yurtdışma yüksek lisans ve doktora öğrencisi göndermesi anlamına geli­yor. Diyanet İşleri Başkan Yardımcısı Dr. Selim Argun’a gö­re karar, “devrim niteliğinde”(s.33).

Öğrenciler diğer ülkelerdeki dini yapıları inceleme, İslâm hukuku ve fıkhı alanında yeni gelişmeleri takip etme, İslâmi finans, helal gıda sektörü, DİNİ AZINLIKLAR HUKUKU, din sosyolojisi, RADİKALLEŞME, AZINLIK FIKHI, biyoetik ve ibadet vakitlerinin tespiti, modern İslâmi akımlar, modern düşünce akımları, deizm ve ateizm gibi alanlarda çalışma yapabi­lecek. Eğitimlerini tamamlayıp yurda döndüklerinde yurtdışında geçirdikleri sürenin iki katı kadar zorunlu olarak kurumda hizmet edecekler. Yüksek lisansını bitiren adaylar Diyanet İşleri Başkanlığı ve Din İşleri Yüksek Kurulu’nda uzman yardımcısı, doktora öğrenimini tamamlayıp dönen adaylar ise uzman olarak görev yapacaklar. Dolayısıyla iş garantisi olan cazip bir burs programıdır(s.33).

DİYANET’İN ETKİNLİĞİNİN ARTMASI,

Kamusal hayatı düzenle­me kudretinin de artması anlamına geliyor.

Prof.Dr. İştar Gözaydın, Diyanet bütçesinin devlet bütçesi içindeki payı­nın 2003 yılından itibaren tekrar artış trendine girdiği, büt­çenin 2011’den itibaren yeniden % l’in üzerine çıktığını ha­tırlatarak, “Kurumun faaliyet alanının genişlediği, diğer bir ifadeyle DİNİ ALANDA KAMU HİZMETİ SUNMAKTA olan bu yapı dolayısıyla KAMU POLİTİKALARINDAKİ DÖNÜŞÜMÜN GÖZLEMLENEBİLDİĞİ söylenebilir,” diyor.

Diyanet, 2010’da değişen ka­nunla,

– “AİLE, KADIN, GENÇLİK VE TOPLUMUN DİĞER KESİMLERİNE YÖNELİK DİNİ Konularda Aydınlatma Ve Rehberlik Yapma” yet­kisine sahip oldu.

Ancak görevler arttıkça sorunlar da bü­yüyor. Kurum içi düzenlenen eğitimler kapsamında Diya­net personeli ile bir araya gelen ve adını vermek isteme­yen bir uzman psikoloğun da sohbetimiz sırasında dediği gi­bi, kuruma dair en önemli sorunlardan biri, YETKİ ALANI GE­NİŞLEDİKÇE din görevlilerine atfedilen görev tanımının muğlaklaşması(s.34).

Diyanetin en büyük meselesi, sınırla ilgili.

Nerede sınır ko­yabileceğini bilmiyor.

Kurum içinde iki farklı profil var:

– Bir grup, “BİZ HER ŞEYİ YAPABİLİRİZ. BİZ HER ŞEYİZ. SAVCI, HÂKİM, POLİS, PSİKOLOĞUZ,” şeklinde düşünüyor.

– Diğer grup, “Biz din insanıyız, görevimiz sınırlı,” diyor.

Çoğunun sını­rı çok kaybolmuş, önlerine gelen konularla ilgili ne yapma­ları gerektiğini hiç bilmiyorlar. Bilmediği için onlara gelen­leri yanlış yönlendirenler var. Ben,

– “Siz psikolog ya da sos­yal hizmet uzmanı değilsiniz. Dolayısıyla biri size geldiğinde onun her derdini çözmek zorunda değilsiniz,” dediğim­de rahatlayanlar olmuştu.

– “Bunu duymak bize çok iyi geldi, çünkü bizden her şey olmamız bekleniyor,” diyenler vardı.

Diyanet, din görevlilerinden psikolog ya da sosyal hizmet uzmanı gibi davranmalarını bekliyor. Bu yüzden bir kısım Diyanet personelinin kafası çok karışık(s.34-35).

DİYANET PERSONELİNE VERİLEN EĞİTİMLER arasında yer alan “DİN GÖREVLİSİNİN TOPLUMU İNŞA ETMEDEKİ ROLÜ” başlığı, kurumun toplum mühendisliğine giriştiğine işaret eden göster­gelerden sadece biri. Toplumların din ile kimlik kazandığı savunuluyor ve DİN GÖREVLİLERİNİN,

– “Her seviyeden, her statûden, her meslekten insanın sorunlarının çözümünde, insan­lara aile, rehberlik ve danışmanlık hizmetlerinin verilmesinde büyük görevler üstlendiğine” inanılıyor(s.35).

– “CAMİDEN ÇEVREYE, ÇEVREDEN DE CAMİYE DİYALEKTİK BİR ŞEKİLDE HALK İLE ETKİLEŞİM HÂLİNDE OLAN ve ÇEVRESİNİ CAMİNİN MANA VE ŞEKİL DÜNYASIYLA BULUŞTURABİLEN İNSAN” olarak tanımlanan din görevlilerinin yetki alanlarının genişlemesiyle toplumsal konularda daha aktif davrandıklarını görüyoruz.

Eğitimden kültüre farklı alanlarda görevlendirilmeleri neticesinde din görevlilerinin sayısı sürekli olarak artıyor ve Diyanet kurumu büyüyor. Bu büyüme, kamuoyunda en çok tartışılan meselelerden birini doğrudan etkiliyor: Diyanet bütçesi. Bu arada Diyanet’in, yurtdışı çalışması hakkında 2018 yılı Bütçe Komisyonu’ndaki konuşmasında Cumhurbaşkanı Yardımcısı Fuat Oktay, “Diyanet 100’den fazla ülkede başta din hizmeti olmak üzere insani ve sosyal yardım faaliyeti yürüttüğünü, yurtdışında yaklaşık 2 bin personel ile hizmet verdiği” ifadesinden öğreniyoruz. Fuat Oktay, kurumun başarılarını sıraladıktan sonra, “2017 yılında Diyanet İşleri Başkanlığı’na toplam 7 milyar 153 milyon 29 bin TL ödenek tahsis edilmiştir. 2019 yılı için Diyanet işleri Başkanlığı’na 10 milyar 445 milyon 979 bin TL ödenek tahsis edilmesi öngörülmüştür,” diyor.

SONUÇ YERİNE

Burcu Karakaş, “Biz Her Şeyiz” Diyanet’in İşleri, adlı emek yoğun ciddi araştırmasından oluşan kitabının sonunda, bir sonuç değerlendirmesi de yapıyor. Buradan, Sizlere kısa bir özet sunuyorum:

Diyanetin bir bölümü bu kitaba da konu olan çalışmaları ışığında değerlendirildiği zaman, kuruma siyasi erk tarafından atfedilen rolün daha iyi anlaşıladığını düşünüyorum. İnsan haklarının evrensellik çerçevesinden değil, “fıtrat”, “merhamet”, “vicdan”, “millî/dinî/ailevî/toplumsal değer”gibi kavramlarla ele alınması sonucunda bugüne kadar elde edilmiş kazanımlar ya yok oluyor ya da yok olma tehdidiyle karşı karşıya kalıyor. Bu durum ise “makbul vatandaş” (Sünni-heteroseksüel-erkek-Türk) tanımının dışında kalanların sadece yaşam alanla­rının daralmasına değil, bizzat yaşamlarının tehlikeye girmesine neden oluyor. İşte tam da bu noktada Diyanet İşleri Başkanlığı’nın toplumu dizayn etme amacıyla attığı adımlara dikkat çekmenin ve söz konusu adımların daha faz­la görünür hale gelmesinin oldukça önemli olduğu kana­atindeyim.

Diyanet’in her geçen yıl artış gösteren faaliyetleri, mevcut iktidar tarafından arzu edilen toplumsal değişime ivme kazandırma amacıyla hayata geçiriliyor.

– Aile kurumunun bü­tünlüğünü korumaya yönelik çalışmalar,

– Kadınların boşan­malarını engelleme amacıyla gerçekleştirilen etkinlikler,

– Ço­cukları, kavramakta zorlandıkları dinî kavramlarla tanıştı­ran eğitimler,

– Gençlere KYK yurtlarında verilen manevi da­nışmanlık hizmetleri,

– Üniversite kampüslerinin tamamı­na cami/külliye yapılması, tahayyüllerdeki toplumu inşa et­mek için atılan adımlar arasında yerini alıyor.

Bu çalışma­ların bizzat Diyanet İşleri Başkanlığı himayesinde yürütül­mesi, kurumun Cumhuriyet tarihinde belki de hiç olmadığı kadar araçsallaştırıldığını ortaya koyuyor. Kimi faaliyetler uğruna hukuk ilkelerinin göz göre göre çiğnenmesi, bu hu­kuksuzluklara karşı çıkarılan seslerin duymazdan gelinme­si ise sadece Diyanet’e değil, devlet kurumlarının tamamına zarar veriyor. Din ve devlet işlerinin iç içe geçmesiyle yet­ki alanlarının sınırları muğlaklaşıyor.  

Bu, “yeni normal” Di­yanet’in konumunu güçlendirmeye yararken,

– İşbirliği yaptı­ğı kamu kurum ve kuruşlarının bir kısım yetkileri gaspa uğ­ruyor,

– Devlet bütçesi belli bir tanımı olmasa da sürekli ola­rak dile getirilen “toplumun dinî ihtiyaçları” uğruna Diyanet için harcanıyor,

– Kadın ve çocuk hakları ihlal ediliyor.

– Diya­netin dokunulmaz olması gerektiğine yönelik kamuoyun­da oluşturulmak istenen algı, kurumun faaliyetlerine yöne­lik kapsamlı tartışma fırsatını ortadan kaldırıyor.

Ancak vatandaşın vergileriyle varlığını sürdüren hiçbir kurum ya da kuruluş, Diyanet İşleri Eski Başkanı Prof.Dr. Ali Bardakoğlu’nun da vurguladığı üzere, eleştiri, soru ya da denetimden muaf değildir. Diyanet’in de bu yapılardan biri olduğunu daha sık hatırlamak ve hatırlatmak gerektiğine inanıyorum.

Diyanet İşleri Eski Başkanı Prof.Dr. Ali Bardakoğlu’ndan söz açılmışken, Burcu Karakaş’ın kendisiyle yaptığı röportajdan çok kısa bir bölümle yazımızı tamamlayabiliriz.

Burcu Karakaş – Şöyle sorayım: Diyanet’in görev tanımı sizin için nedir?

Prof.Dr. Ali Bardakoğlu – Diyanet iki şey yapacak:

Birincisi; İslam Dini hakkında toplumu doğru bilgilendirecek, İslam’ın doğru bilgisiyle toplumu aydınlatacak.

İkincisi; ibadet yerlerini düzgün bir şekilde kamu yararı mantığıyla yönetecek. O kadar, iki tane görevi var.

Bir de yapmaması gerekenler var. Siyasetin dışında duracak, toplumsal ayrımcılık yapmayacak(s.253).

KAYNAKÇA

Burcu KARAKAŞ, “Biz Her Şeyiz” Diyanet’in İşleri, İstanbul, 2021, İletişim Yayınları, s.7.

https://dosya.gsu.edu.tr/docs/hukukfakultesi/tr/fakultedergisi/GSUHFD-2020-2.pdf

“Diyaneti ve Cumhuriyeti Yeniden Düşünmek”,

(Burcu karakaş:) Kitap için röportaj yaptığım ve adının saklı kalması kaydıyla konuşan bir imam: “Çok eleştiriyoruz ama Diyanet Türkiye’de olmasaydı İŞİD gibi yapılanmalar alır başını giderdi. Ama bu eski Diyanet için! Şimdi geçerli değil. Şim­di ilişkiler çok çetrefilleşti. Diyanet şu an Türkiye’deki bütün cemaatlerle bağ­lantılı. Cemaatlerin Diyanet’le ilişkisi parasal değil, politiktir. Kadro açısından faydalanır. Ama Diyanet’in mali konularında, bizim bilmediğimiz, ulaşamadı­ğımız her şey Türkiye Diyanet Vakfı ûzerinden yürüyor.”

Raporun tamamına buradan ulaşılabilir:

https://ayrintidergi.com.tr/diyaneti-ve-cumhuriyeti-yeniden-dusunmek/

İsmailağa Cemaati için yazılan notlardan biri şöyle: “Cemaatin dini görüş ve fetvalan genellikle Diyanet İşleri Başkanlığı ile uyum arzeder.”(s.30 dipnot:49)

https://www.iletisim.gov.tr/turkce/haberler/detay/cumhurbaskani-erdogan-turkiye-yabanci-karsitligi-islam-dusmanligi-kulturel-irkcilik-ve-asirilikla-mucadelede-batili-ulkelerin-en-buyuk-imkanidir  

 https://kurul.diyanet.gov.tr/Duyuru-Detay/Duyurular/630/vi–din-surasi-kararlari

https://yyegm.meb.gov.tr/meb_iys_dosyalar/2019_08/08093318_2019_YLSY_ KYlavuzu_Guncelleme.pdf

https://www.aa.com.tr/tr/egitim/meb-ilk-kez-diyanet-adina-yurt-disina-ogrenci-gonderecek/1554101

Ayrıca bkz. Prof.Dr. İştar GÖZAYDIN, DİYANET Türkiye Cumhuriyeti’nde Dinin Tanzimi, İstanbul, 2016, 2.Baskı, İletişim Yayınları.

,   https://dergi.diyanet.gov.tr/makaledetay.php?ID=33910#

, Burcu KARAKAŞ, “Biz Her Şeyiz” Diyanet’in İşleri, s.35; s.260-261.

Prof.Dr. Ali BARDAKOĞLU, “Diyanetin Eleştirisi, Din Eleştirisi Değildir”, Burcu KARAKAŞ, “Biz Her Şeyiz” Diyanet’in İşleri (Kitabı içinde), s.251-258.